حسن بن محبوب
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | حسن بن محبوب |
| لقب | سرّاد یا زرّاد |
| ولادت | ۱۲۹ یا ۱۴۹ق |
| وفات | پس از ۲۲۴ق |
| مشخصات دینی | |
| از یاران | امام کاظم(ع)، امام رضا(ع)، امام جواد(ع) |
| مشایخ | علی بن رئاب، عبدالله بن سنان، هشام بن سالم و علاء بن رزین |
| شاگردان | احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی، سهل بن زیاد آدمی، ابراهیم بن هاشم قمی، عبدالعظیم حسنی، احمد بن محمد بن خالد برقی، فضل بن شاذان |
| آثار | المشیخة، الحدود، الدیات، الفرائض، النکاح، الطلاق، النوادر، العتق، و المراح، معرفة رواة الأخبار |
حسن بن محبوب (۱۲۹ یا ۱۴۹ق-۲۲۴ق)، از اصحاب امام کاظم(ع)، امام رضا(ع) و امام جواد(ع). وی یکی از ارکان چهارگانه شیعه در فقه و حدیث و از اصحاب اجماع است، که رجالیان و محدّثان بر وثاقتش اتفاق‌نظر دارند.
نام وی در اسناد روایات بسیاری از کتب اربعه شیعه دیده می‌شود. او از بیشتر اصحاب اجماع روایت کرده است و بسیاری همچون احمد بن محمد برقی، عبدالعظیم حسنی و سهل بن زیاد آدمی از وی روایت کرده‌اند. موضوعات روایات او بیشتر فقهی است.
المشیخه معروف‌ترین اثر ابن محبوب است که از کهن‌ترین آثار در فقه و رجال در نزد شیعه محسوب می‌شود.
نسب
خاندان وی چندین نسل مقیم کوفه و دارای پیوند وَلاء (وابستگی حمایتی) با قبیله بجیله کوفه بودند و به همین سبب او را کوفی بجلی یا مولای بجیله نیز خوانده‌اند.
جدّ سوم حسن، وَهْب، که اهل سِند و برده رسمی جریر بن عبدالله بجلی بود، از امام علی(ع) درخواست کرد وی را از جریر بخرد. جریر که می‌دید با فروش وَهْب او را کاملا از دست می‌دهد، آزادش کرد تا بدین ترتیب میان خود و قبیله‌اش بجیله با وهب و دودمانش، وابستگی (ولای عتق) برقرار شود. وهب نیز از آن پس به خدمت امیرمؤمنان درآمد.
کنیه و لقب
کنیه حسن بن محبوب، ابوعلی و لقبش سرّاد یا زرّاد به معنای زره ساز است که یادگار پیشه جدّ اعلایش، وهب، بوده است.
تولد
تولد او بنابر اینکه به هنگام وفات، ۷۵ یا ۹۵ ساله بوده باشد سال ۱۲۹ یا ۱۴۹ق بوده است. به نظر می‌رسد با توجه به روایات او از کسانی همچون ابو حمزه ثمالی، در نوجوانی به فراگیری حدیث پرداخته است. شاید تشویق پدرش، محبوب، نیز در تعلّم حدیث مؤثر بوده، چنان که کشّی از راویان شیعه شنیده است که محبوب بابت هر حدیثی که پسرش از علی بن رئاب می‌نوشت، یک درهم به او جایزه می‌داد. سال‌ها بعد، او و سه راوی بزرگ دیگر ارکان چهارگانه شیعه در فقه و حدیث بودند.
فرزندان
دو پسر او به نام‌های محمد و هارون هر دو از اصحاب امام جواد(ع) بودند و از نوه او جعفر بن محمد نیز در میان راویان حدیث یاد شده است.
وثاقت
همه رجالیان و محدّثان متقدم و متأخر در وثاقتش متفق‌اند نام او در طبقه اصحاب امام کاظم، اصحاب امام رضا و اصحاب امام جواد علیهم السلام آمده است. نام او در شمار اصحاب اجماع نیز آمده است.
کشّی وی را یکی از شش فقیه از اصحاب امام کاظم و امام رضا علیهماالسلام می‌شمارد که به گفته او، طایفه شیعه بر صحت روایات و علم و فقاهتشان و دو گروه شش نفری دیگر اجماع دارند. البته برخی به جای حسن بن محبوب، حسن بن علی بن فضال و فَضالةبن ایوب اَزْدی یا عثمان بن عیسی رواسی را در این دسته جای داده‌اند.
به نوشته مامقانی و برخی از فقها، از جمله شهید ثانی و محقق سبزواری، بر آن بوده‌اند که وی همانند محمد بن ابی عمیر جز از راویان ثقه، ارسال حدیث و حذف واسطه نمی‌کند، و این بالاترین درجه اعتماد به راوی است.
روایات
نام او در طریق قریب به سه هزار حدیث از کتب اربعه شیعه دیده می‌شود. این روایات، به ترتیب فراوانی، درباره عقائد، اخلاق، احکام عبادات، احکام معاملات و... دیگرند.
طبق بررسی آیت الله خویی، او علاوه بر چند حدیث که بی‌واسطه از امام کاظم و امام رضا علیهماالسلام روایت کرده، از ۱۸۸ راوی حدیث شنیده است که شصت تن از آنان از اصحاب امام صادق علیه‌السلام بوده‌اند.
بیشترین روایات او، از علی بن رئاب، ابوایوب ابراهیم بن زیاد خزّاز و عبدالله بن سنان (هر سه از اصحاب امام صادق علیه‌السلام) و هشام بن سالم و علاء بن رزین (از اصحاب امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام) بوده است.
وی همچنین از هشت تن از اصحاب اجماع روایت کرده است.
روایت کنندگان
تعداد کسانی که از حسن بن محبوب روایت کرده‌اند فراوان است بیشترین احادیث او را، به ترتیب، اشخاص ذیل روایت کرده‌اند:
- احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی
- سهل بن زیاد آدمی
- ابراهیم بن هاشم قمی
- عبدالعظیم حسنی
- احمد بن محمد بن خالد برقی
- فضل بن شاذان نیشابوری.
در میان روایات او، توجه فراوان به فقه و نقل روایاتِ راجع به امامت، به ویژه امامت امام رضا علیه‌السلام، جالب توجه است. همچنین توجه به معیارهای نقد حدیث و مستندات روایی احکام و پیش گامی او در پرداختن به رجال حدیث با تألیف المشیخة، در خور دقت است.
موضوع روایات
عمده روایات او که در موضوعات فقهی (به ویژه مباحث حدود، دیات و قصاص، نکاح و طلاق، نماز و حج) و رفع تعارض میان مستندات حدیثی احکام است از احاطه او به دانش و مسائل فقه حکایت دارد. محقق حلی، که در فقه استدلالی و فقه مقارن، از میان اقوال به سخن چند تن بسنده کرده، نام پنج فقیه و پیشتر از همه نام حسن بن محبوب را برده و آنان را ستوده است.
آثار
حسن بن محبوب را از مؤلفان بزرگ مصنفات روایی شمرده‌اند شیخ طوسی در فهرست، وی را دارای کتابهای بسیار دانسته و از این کتابهای او نام برده است: المشیخة، الحدود، الدیات، الفرائض، النکاح، الطلاق، النوادر، العتق، و المراح، ابن ندیم، نیز برخی از این آثار را نام برده و التفسیر را نیز بدان‌ها افزوده است. ابن شهر آشوب علاوه براینها، از معرفة رواة الأخبار نیز یاد کرده است.
المشیخه
معروف‌ترین کتاب ابن محبوب، المشیخة است که در زمان حضور امامان در اصول شیعه، مشهورتر از کتاب مُزنی و امثال آن دانسته شده است.
این کتاب، که شرح مشایخ حدیثی و روایات آنان بوده است، از قدیمی‌ترین آثار در علم فقه و رجال در میان شیعه محسوب می‌شود.
المشیخة را داود بن کوره قمی، از مشایخ حدیثی کلینی، طبق موضوعات فقهی تبویب کرده و احمد بن حسین بن عبدالملک، از راویان معتمد، آن را براساس نام راویان، تنظیم نموده است. همچنین شهید ثانی منتخبی از آن را در قالب حدود هزار حدیث فراهم آورده که گویای گستردگی و اهمیت کتاب است.
وضعیت آثار
هیچ یک از کتابهای حسن بن محبوب در دست نیستند. با توجه به طریق شیخ طوسی، به کتاب المشیخة و نیز نقل او از آن در کتابهای حدیثی خویش، احتمالاً کتاب مذکور تا قرن پنجم موجود بوده و از طریق او به قطب راوندی، رسیده است. ابن ادریس حلی در کتاب السرائر، بخش مستطرفات، گزیده‌ای از المشیخة را آورده است.
منتخب شهید ثانی از آن، شاهدی بر وجود این کتاب تا قرن دهم است.
طبق نقل بجستانی، سید بن طاووس نیز در کتاب التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن از این کتاب روایت‌هایی را نقل کرده است.
انتقال آثار گذشتگان
حسن بن محبوب، علاوه بر تألیف، نقش عمده‌ای در انتقال آثار حدیثی گذشتگان خویش نیز داشته است، چنان که شیخ طوسی در فهرست و نجاشی نام او را در طریق روایت بیش از چهل اصل و کتاب ذکر کرده‌اند. بیشتر موارد مذکور برگرفته از فهرست ابن بطه قمی است و او نیز غالباٌ به واسطه احمد بن محمد بن عیسی اشعری از ابن محبوب روایت کرده است.
درگذشت
حسن بن محبوب در اواخر سال ۲۲۴ق، در ۷۵ سالگی، و به احتمال بیشتر در ۹۵ سالگی درگذشت؛ زیرا گرچه کشّی عمر او را به هنگام وفات ۷۵ سال دانسته است، اما به دلیل روایات وی از درگذشتگانِ پیش از سال ۱۴۹ قمری، احتمال بسیار دارد که تصحیفی رخ داده و عبارتِ صحیح، ۹۵ باشد.
پانویس
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۱، ص۶۹
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۸۰ق، ص۳۷۲؛ طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰ق، ص۱۲۲
- ↑ کشّی، اختیار معرفةالرجال، ۱۳۴۸ش، ص۵۸۴.
- ↑ طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰ق، ص۱۲۲
- ↑ برقی، رجال برقی، ۱۴۱۹ق، ص۱۱۸، ۱۲۶؛ طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰ق، ص۱۲۲
- ↑ ابن منظور، ذیل «زرد» و «سرد»
- ↑ کشّی، اختیار معرفةالرجال، ۱۳۴۸ش، ص۵۸۴
- ↑ کشی، اختیار معرفة الرجال، ۱۳۴۸ش، ص۵۸۵
- ↑ طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰ق، ص۱۲۲
- ↑ نجاشی، رجال نجاشی، ۱۴۰۷ق، ص۴۳۸-۴۳۹؛ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۸۰ق، ص۴۰۸
- ↑ کشّی، اختیار معرفةالرجال، ۱۳۴۸ش، ص۵۸۴
- ↑ از جمله طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰ق، ص۱۲۲؛ ابن داوود حلّی، الرجال، ص۷۷؛ علامه حلّی، رجال العلامة الحلّی، ۱۳۸۱ق، ص۳۷؛ مجلسی، الوجیزة فی الرجال، ۱۳۷۸ش، ص۵۹
- ↑ رجوع کنید به برقی، رجال برقی، ص۱۱۸، ۱۲۶؛ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۸۰ق، ص۳۴۷
- ↑ ابن ندیم، الفهرست، ۱۳۵۰ش، ص۲۷۶؛ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۸۰ق، ص۳۷۲
- ↑ ابن ندیم، الفهرست، ص۲۷۶
- ↑ کشی، اختیار معرفة الرجال، ص۵۵۶
- ↑ کشی، اختیار معرفةالرجال، ۱۳۴۸ش، ص۵۵۶
- ↑ کشّی، اختیار معرفةالرجال، ۱۳۴۸ش، ص۵۸۵؛ نیز رجوع کنید به اصحاب اجماع
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، ج۲۰، ص۳۶۰
- ↑ نیز رجوع کنید به تنقیح المقال فی علم الرجال، ج۲۰، ص۳۶۰
- ↑ رجوع کنید به خویی، معجم رجال‌الحدیث، ج۵، ص۹۲، ۳۳۲-۳۷۴، ج۲۳، ص۱۹، ۲۳۷-۲۸۴
- ↑ رجوع کنید به اردبیلی، جامع الرواة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۲۱-۲۲۴.
- ↑ خویی، معجم رجال‌الحدیث، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۹۲-۹۳، ۳۳۳، ج۲۳، ص۱۹-۲۱، ۲۳۷
- ↑ طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰، ص۱۲۲.
- ↑ رجوع کنید به خویی، معجم رجال‌الحدیث، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۳۳۳-۳۷۴، ج۲۳، ص۲۳۷-۲۸۴.
- ↑ رجوع کنید به خویی، معجم رجال‌الحدیث، ج۵، ص۹۲-۹۴، ج۲۳، ص۱۹-۲۱.
- ↑ رجوع کنید به خویی، معجم رجال‌الحدیث، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۹۴، ج۲۳، ص۲۱
- ↑ خویی، معجم رجال‌الحدیث، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۹۴، ج۲۳، ص۲۱
- ↑ رجوع کنید به طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۳۵، ۶۸
- ↑ رجوع کنید به حرّعاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۱۲ق، ج۲۷، ص۱۰۷-۱۰۸
- ↑ فضلی، اصول علم الرجال، ۱۴۱۴ق، ص۳۱
- ↑ رجوع کنید به حلّی، المعتبر، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۳۳
- ↑ بحرالعلوم، الفوائد الرجالیة، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۸۶
- ↑ طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰ق، ص۱۲۲-۱۲۳
- ↑ ابن ندیم، الفهرست، ص۲۷۶، که الفرائض و الحدود و الدیات را نام یک کتاب دانسته است
- ↑ ابن شهر آشوب در معالم العلماء، ص۲۸ المُزاح یا المزاج
- ↑ ابن ندیم، الفهرست، ۱۳۵۰ش، ص۲۷۶
- ↑ ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ۱۳۵۳، ص۲۸
- ↑ متوفی ۲۴۶، مؤلف المختصر و از نامورترین فقیهان شافعی
- ↑ رجوع کنید به طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۵۸.
- ↑ فضلی، اصول علم الرجال، ۱۴۱۴ق، ص۳۱.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۰۷ق، ص۱۵۸
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ص۸۰؛ طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰ق، ص۵۸
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳، ج۲۱، ص۶۹
- ↑ طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰ق، ص۱۲۲-۱۲۳
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۱۲۱، ج۶، ص۱۶۰؛ طوسی، الاستبصار، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۱۰۶، ج۳، ص۶
- ↑ قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۷
- ↑ ابن ادریس حلی، السرائر، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۵۸۹-۶۰۰
- ↑ رجوع کنید به حرّ عاملی، امل الآمل، ۱۳۶۲ش، قسم ۱، ص۸۷
- ↑ بجستانی، فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ۱۳۸۵ش، ص۷۵۲.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰ق، ص۱۵۹-۱۶۰، ۱۶۴-۱۶۵
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۰۷ق، ص۱۳۵، ۱۴۰، ۱۶۰، ۳۵۷، ۴۴۵
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۰۷ق، ص۱۳۵، ۱۴۰، ۱۶۰، ۳۵۷؛ طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰ق، ص۱۲۲-۱۲۳؛ قس نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۰۷ق، ص۲۰، ۱۲۷، ۱۵۰؛ طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰ق، ص۲۲، ۴۰، ۱۲۸
- ↑ کشی، اختیار معرفةالرجال، ص۵۸۴
- ↑ شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۳۵۰
منابع
- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳
- ابن ادریس حلّی، کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، ۱۴۱۰-۱۴۱۱.
- ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف، ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم، بی‌تا.
- ابن شهر آشوب، کتاب معالم العلماء، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۵۳.
- ابن ندیم، کتاب الفهرست، چاپ محمدرضا تجدد، تهران، ۱۳۵۰ش.
- اردبیلی، محمدبن علی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- بحرالعلوم، سید محمدمهدی، رجال السید بحرالعلوم المعروف بالفوائد الرجالیة، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران، ۱۳۶۳ش.
- برقی، احمدبن محمد، رجال البرقی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، تهران، ۱۴۱۹ق.
- حرّ عاملی، محمدبن حسن، امل الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد ۱۹۶۵ق، چاپ افست قم، ۱۳۶۲ش.
- حرّ عاملی، محمدبن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، قم، ۱۴۰۹-۱۴۱۲.
- حلّی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، ۱۳۶۴ش.
- خویی، ابوالقاسم، معجم رجال‌الحدیث، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم، بی‌تا.
- شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، ۱۴۱۰-۱۴۲۴
- طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، قم، ۱۴۱۷ق.
- طوسی، محمدبن حسن، الاستبصار، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف، ۱۳۷۵-۱۳۷۶ق/ ۱۹۵۶-۱۹۵۷م، چاپ افست تهران، ۱۳۶۳ش.
- طوسی، محمدبن حسن، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
- طوسی، محمدبن حسن، رجال الطوسی، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱، چاپ افست قم، بی‌تا.
- طوسی، محمدبن حسن، الفهرست (فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول)، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم، ۱۴۲۰.
- طوسی، محمدبن حسن، کتاب الغیبة، چاپ عباداللّه طهرانی و علی احمد ناصح، قم، ۱۴۱۱.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف، رجال العلامة الحلّی، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م، چاپ افست قم، ۱۴۰۲ق.
- فضلی، عبدالهادی، اصول علم الرجال، بیروت، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۴م.
- فضلی، عبدالهادی، دروس فی فقه الامامیة، بیروت، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م.
- قطب راوندی، سعیدبن هبةاللّه، الخرائج و الجرائح، قم، ۱۴۰۹ق.
- قهپائی، عنایةاللّه، مجمع الرجال، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان ۱۳۸۴-۱۳۸۷ق، چاپ افست قم، بی‌تا.
- کشّی، محمدبن عمر، اختیار معرفةالرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
- گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقها، تهران، ۱۳۷۵ش.
- مازندرانی حائری، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال فی احوال الرجال، قم، ۱۴۱۶ق.
- مامقانی، عبداللّه، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ محیی الدین مامقانی، قم، ۱۴۲۳ق.
- مجلسی، محمدباقر، الوجیزة فی الرجال، چاپ محمدکاظم رحمان ستایش، تهران، ۱۳۷۸ش.
- مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بی‌تا.
- نجاشی، احمدبن علی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، به کوشش سید موسی شبیری زنجانی، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۷ق.
- Hossein Modarressi Tabataba'i, Tradition and survival: a bibliographical survey of early Shiite literature, vol.1, Oxford 2003.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: